ติณวตฺถารเก กเต สติ ยาว อุปสมฺปทมาฬโต ปภุติ อาปนฺนาย เสสาย อาปตฺติยา นิราปตฺติ หุตฺวา สุทฺโธ โหติ สงฺโฆติ โยชนาฯ

สมถกฺขนฺธกกถาวณฺณนาฯ

ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธกกถาวณฺณนา

[2783] กุฏฺเฏติ อิฏฺฐกาสิลาทารุกุฏฺฏานํ อญฺญตรสฺมิํฯ อฏฺฏาเนติ เอตฺถ อฏฺฏานํ นาม รุกฺเข ผลกํ วิย ตจฺเฉตฺวา อฏฺฐปทากาเรน ราชิโย ฉินฺทิตฺวา นหานติตฺเถ นิขณนฺติ, ตตฺถ จุณฺณานิ อากิริตฺวา มนุสฺสา กายํ ฆํสนฺติฯ

[2784] คนฺธพฺพหตฺเถนาติ นหานติตฺเถ ฐปิเตน ทารุมยหตฺเถนฯ เตน กิร จุณฺณานิ คเหตฺวา มนุสฺสา สรีรํ ฆํสนฺติฯ กุรุวินฺทกสุตฺติยาติ กุรุวินฺทกปาสาณจุณฺณานิ ลาขาย พนฺธิตฺวา กตคุฬิกกลาปโก วุจฺจติ, ตํ อุโภสุ อนฺเตสุ คเหตฺวา สรีรํ ฆํสนฺติฯ มลฺลเกนาติ มกรทนฺตกํ ฉินฺทิตฺวา มลฺลกมูลสณฺฐาเนน กเตน มลฺลเกน, อิทํ คิลานสฺสาปิ น วฏฺฏติฯ อญฺญมญฺญญฺจ กายโตติ อญฺญมญฺญํ สรีเรน ฆํเสยฺยฯ

[2785] อกตํ มลฺลกํ นาม มกรทนฺเต อจฺฉินฺทิตฺวา กตํ, อิทํ อคิลานสฺส น วฏฺฏติฯ

[2786] กปาลิฏฺฐกขณฺฑานีติ กปาลขณฺฑอิฏฺฐกขณฺฑานิฯ สพฺพสฺสาติ คิลานาคิลานสฺส สรีเร ฆํสิตฺวา อุพฺพฏฺเฏตุํ วฏฺฏติฯ ‘‘ปุถุปาณิก’’นฺติ หตฺถปริกมฺมํ วุจฺจติ, ตสฺมา สพฺพสฺส หตฺเถน ปิฏฺฐิปริกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติฯ

‘‘วตฺถวฏฺฏี’’ติ อิทํ ปาฬิยํ วุตฺตอุกฺกาสิกสฺส ปริยายํ, ตสฺมา นหายนฺตสฺส ยสฺส กสฺสจิ นหานสาฏกวฏฺฏิยาปิ ฆํสิตุํ วฏฺฏติฯ

[2787] เผณกํ นาม สมุทฺทเผณํฯ กถลนฺติ กปาลขณฺฑํฯ ปาทฆํสเน วุตฺตา อนุญฺญาตาฯ กตกํ นาม ปทุมกณฺณิกาการํ ปาทฆํสนตฺถํ กณฺฏเก อุฏฺฐาเปตฺวา กตํ, เอตํ เนว ปฏิคฺคเหตุํ, น ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ

[2788] ยํ กิญฺจิปิ อลงฺการนฺติ หตฺถูปคาทิอลงฺกาเรสุ ยํ กิญฺจิ อลงฺการํฯ

[2789] โอสณฺเฐยฺยาติ อลงฺการตฺถํ สงฺขโรนฺโต นเมยฺยฯ หตฺถผณเกนาติ หตฺเถเนว ผณกิจฺจํ กโรนฺตา องฺคุลีหิ โอสณฺเฐนฺติฯ ผณเกนาติ ทนฺตมยาทีสุ เยน เกนจิฯ โกจฺเฉนาติ อุสิรมเยน วา มุญฺชปพฺพชมเยน วา โกจฺเฉนฯ

[2790] สิตฺถเตโลทเตเลหีติ สิตฺถเตลญฺจ อุทกเตลญฺจาติ วิคฺคโห, เตหิฯ ตตฺถ สิตฺถเตลํ นาม มธุสิตฺถกนิยฺยาสาทิ ยํ กิญฺจิ จิกฺกณํฯ จิกฺกณํ นาม นิยฺยาสํฯ อุทกเตลํ นาม อุทกมิสฺสกํ เตลํฯ กตฺถจิ โปตฺถเกสุ ‘‘สิฏฺฐา’’ติ ปาโฐ, โสเยวตฺโถฯ อนุโลมนิปาตตฺถนฺติ นลาฏาภิมุขํ อนุโลเมน ปาตนตฺถํฯ อุทฺธโลเมนาติ อุทฺธคฺคํ หุตฺวา ฐิตโลเมนฯ

[2791] หตฺถํ เตเลน เตเมตฺวาติ กรตลํ เตเลน มกฺเขตฺวาฯ สิโรรุหา เกสาฯ อุณฺหาภิตตฺตสฺสาติ อุณฺหาภิตตฺตรชสิรสฺสฯ อลฺลหตฺเถน สิโรรุเห ปุญฺฉิตุํ วฏฺฏตีติ โยชนาฯ

[2792] อาทาเส อุทปตฺเต วาติ เอตฺถ กํสปตฺตาทีนิปิ, เยสุ มุขนิมิตฺตํ ปญฺญายติ, สพฺพานิ อาทาสสงฺขเมว คจฺฉนฺติ, กญฺชิยาทีนิปิ จ อุทปตฺตสงฺขเมว, ตสฺมา ยตฺถ กตฺถจิ โอโลเกนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ

[2793] เยน เหตุนา มุขํ โอโลเกนฺตสฺส อนาปตฺติ, ตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สญฺฉวิ’’นฺติอาทิฯ อาพาธปจฺจยา ‘‘เม มุเข วโณ สญฺฉวิ นุ โข, อุทาหุ น สญฺฉวี’’ติ มุขํ ทฏฺฐุญฺจ ‘‘อหํ ชิณฺโณ นุ โข, อุทาหุ โน’’ติ อตฺตโน อายุสงฺขารชานนตฺถญฺจ มุขํ ทฏฺฐุํ วฏฺฏตีติ โยชนาฯ

[2794] นจฺจํ วาติ ยํ กิญฺจิ นจฺจํ อนฺตมโส โมรนจฺจมฺปิฯ คีตนฺติ ยํ กิญฺจิ นฏคีตํ วา สาธุคีตํ วา อนฺตมโส ทนฺตคีตมฺปิ, ยํ ‘‘คายิสฺสามา’’ติ ปุพฺพภาเค โอกูชนฺตา กโรนฺติ, เอตมฺปิ น วฏฺฏติฯ วาทิตนฺติ ยํ กิญฺจิ วาทิตํฯ ทฏฺฐุํ วา ปน โสตุํ วาติ นจฺจํ ทฏฺฐุํ วา คีตํ วาทิตํ โสตุํ วาฯ

[2795] สยํ นจฺจนฺตสฺส วา นจฺจาเปนฺตสฺส วา คายนฺตสฺส วา คายาเปนฺตสฺส วา วาเทนฺตสฺส วา วาทาเปนฺตสฺส วา ทุกฺกฏเมว อฏฺฐกถาย (จูฬว. อฏฺฐ. 248) วุตฺตนฺติ ตเทกเทสํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ทฏฺฐุมนฺตมโส’’ติอาทิฯ

[2796] สุณาตีติ คีตํ วา วาทิตํ วาฯ ปสฺสตีติ นจฺจํ ปสฺสติฯ

[2797] ปสฺสิสฺสามีติ เอตฺถ ‘‘สุณิสฺสามี’’ติ เสโสฯ ‘‘นจฺจํ ปสฺสิสฺสามิ, คีตํ, วาทิตํ วา สุณิสฺสามี’’ติ วิหารโต วิหารํ คจฺฉโต วาปิ ทุกฺกฏํ โหตีติ โยชนาฯ

[2798] อุฏฺฐหิตฺวาน คจฺฉโตติ ‘‘นจฺจํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ, ‘‘คีตํ, วาทิตํ วา สุณิสฺสามี’’ติ นิสินฺนฏฺฐานโต อุฏฺฐหิตฺวา อนฺโตวิหาเรปิ ตํ ตํ ทิสํ คจฺฉโต อาปตฺติ โหตีติ โยชนาฯ วีถิยํ ฐตฺวา คีวํ ปสาเรตฺวา ปสฺสโตปิ จ อาปตฺตีติ โยชนาฯ

[2799] ทีฆาติ ทฺวงฺคุลโต ทีฆาฯ น ธาเรยฺยาติ น ธาเรตพฺพาฯ ทฺวงฺคุลํ วา ทุมาสํ วาติ เอตฺถ ทฺเว องฺคุลานิ ปริมาณํ เอตสฺสาติ ทฺวงฺคุโล, เกโสฯ ทฺเว มาสา อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉโท อสฺสาติ ทุมาโสฯ เกสํ ธาเรนฺโต ทฺวงฺคุลํ วา ธาเรยฺย ทุมาสํ วาฯ ตโต อุทฺธํ น วฏฺฏตีติ ตโต ทฺวงฺคุลโต วา ทุมาสโต วา เกสโต อุทฺธํ เกสํ ธาเรตุํ น วฏฺฏติฯ

อถ วา ทฺเว องฺคุลานิ สมาหฏานิ ทฺวงฺคุลํ, ทฺเว มาสา สมาหฏา ทุมาสํ, อุภยตฺถ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํฯ เกเส ธาเรนฺโต ทฺวงฺคุลมตฺตํ วา ธาเรยฺย ทุมาสมตฺตํ วา, ตโต กาลปริมาณโต อุทฺธํ เกเส ธาเรตุํ น วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ สเจ เกเส อนฺโตทฺเวมาเส ทฺวงฺคุเล ปาปุณนฺติ, อนฺโตทฺเวมาเสเยว ฉินฺทิตพฺพาฯ ทฺวงฺคุเล หิ อติกฺกเมตุํ น วฏฺฏติฯ สเจปิ น ทีฆา, ทฺเวมาสโต เอกทิวสมฺปิ อติกฺกเมตุํ น ลภติเยวฯ เอวมยํ อุภเยนปิ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉเทเนว วุตฺโต, ตโต โอรํ ปน นวฏฺฏนภาโว นาม นตฺถิฯ

[2800] ทีเฆ นเข, ทีฆานิ นาสิกโลมานิ จ น ธารเยติ โยชนา, น ธาเรยฺย, ฉินฺเทยฺยาติ อตฺโถฯ วีสติมฏฺฐนฺติ วีสติยา นขานํ มฏฺฐํ ลิขิตมฏฺฐภาวํ กาตุํ ภิกฺขุโน น วฏฺฏตีติ โยชนาฯ สตฺถเกน ตจฺเฉตฺวา จุณฺณเกน ปมชฺชิตฺวา ผลิกมณีนํ วิย อุชฺชลกรณํ ลิขิตมฏฺฐํ นามฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, มลมตฺตํ อปกฑฺฒิตุ’’นฺติ (จูฬว. 274) อนุญฺญาตตฺตา มุคฺคผลตจาทีหิ นขมลํ อปเนตุํ วฏฺฏติฯ

[2801] กปฺปาเปยฺย วิสุํ มสฺสุนฺติ โย เกสจฺฉินฺโน วิสุํ มสฺสุํ กปฺปาเปยฺยฯ ทาฐิกํ ฐเปยฺยาติ เกเส ฉินฺทาเปตฺวา มสฺสุํ อกปฺปาเปตฺวา วิสุํ ฐเปยฺยฯ สมฺพาเธติ อุปกจฺฉกมุตฺตกรณสงฺขาเต สมฺพาธฏฺฐาเนฯ โลมํ สํหราเปยฺยวาติ สตฺเถน วา สณฺฑาเสน วา อญฺเญน เยน เกนจิ ปเรน ฉินฺทาเปยฺย, สยํ วา ฉินฺเทยฺยฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อาพาธปจฺจยา สมฺพาเธ โลมํ สํหราเปตุ’’นฺติ (จูฬว. 275) อนุญฺญาตตฺตา ยถาวุตฺตสมฺพาเธ คณฺฑปิฬกวณาทิเก อาพาเธ สติ โลมํ สํหราเปตุํ วฏฺฏติฯ

[2802] อคิลานสฺส ฉินฺทโต ทุกฺกฏํ วุตฺตํฯ อญฺเญน วา ปุคฺคเลน ตถา กตฺตริยา ฉินฺทาเปนฺตสฺส ทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ

[2803] เสสงฺคเฉทเนติ องฺคุลิยาทิอวเสสสรีราวยวานํ เฉทเนฯ อตฺตวเธติ อตฺตุปกฺกเมน วา อาณตฺติยา อุปกฺกเมน วา อตฺตโน ชีวิตนาเสฯ

[2804] องฺคนฺติ องฺคชาตโต อวเสสํ สรีราวยวํฯ อหิกีฏาทิทฏฺฐสฺส ตปฺปฏิการวเสน องฺคํ ฉินฺทโต น โทโสฯ ตาทิสาพาธปจฺจยา ตปฺปฏิการวเสน องฺคํ ฉินฺทโต น โทโสฯ โลหิตํ โมเจนฺตสฺสาปิ น โทโสติ โยชนาฯ

[2805] อปริสฺสาวโน ภิกฺขุ สเจ มคฺคํ คจฺฉติ, ทุกฺกฏํฯ มคฺเค อทฺธาเน ตํ ปริสฺสาวนํ ยาจมานสฺส โย น ททาติ, ตสฺส อททโต อเทนฺตสฺสาปิ ตเถว ทุกฺกฏเมวาติ โยชนาฯ โย ปน อตฺตโน หตฺเถ ปริสฺสาวเน วิชฺชมาเนปิ ยาจติ, ตสฺส น อกามา ทาตพฺพํฯ

[2806] ‘‘นคฺโค’’ติ ปทํ ‘‘น ภุญฺเช’’ติอาทิ กิริยาปเทหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํฯ น ภุญฺเชติ ภตฺตาทิํ ภุญฺชิตพฺพํ น ภุญฺเชยฺยฯ น ปิเวติ ยาคุอาทิํ ปาตพฺพํ น ปิเวยฺยฯ น จ ขาเทติ มูลขาทนียาทิกํ ขาทนียํ น ขาเทยฺยฯ น สายเยติ ผาณิตาทิกํ สายิตพฺพญฺจ น สาเยยฺย น ลิเหยฺยฯ น ทเทติ อญฺญสฺส ภตฺตาทิํ กิญฺจิ น ทเทยฺยฯ น คณฺเหยฺยาติ ตถา สยํ นคฺโค หุตฺวา น ปฏิคฺคณฺเหยฺยฯ อญฺชสํ มคฺคํฯ

[2807] ปริกมฺมํ น กาตพฺพนฺติ ปิฏฺฐิปริกมฺมาทิปริกมฺมํ น กาตพฺพํฯ การเยติ สยํ นคฺโค หุตฺวา อญฺเญน ปิฏฺฐิปริกมฺมาทิปริกมฺมํ น การาเปยฺยาติ อตฺโถฯ

[2808] ปิฏฺฐิกมฺมาทิเก ปริกมฺเม ชนฺตาฆราทิกา ติสฺโส ปฏิจฺฉาที วุตฺตา ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ติสฺโส ปฏิจฺฉาทิโย ชนฺตาฆรปฏิจฺฉาทิํ อุทกปฏิจฺฉาทิํ วตฺถปฏิจฺฉาทิ’’นฺติ (จูฬว. 261) อนุญฺญาตาติ โยชนาฯ ปฏิจฺฉาเทติ หิริโกปินนฺติ ปฏิจฺฉาทิ, ชนฺตาฆรเมว ปฏิจฺฉาทิ ชนฺตาฆรปฏิจฺฉาทิฯ อุทกเมว ปฏิจฺฉาทิ อุทกปฏิจฺฉาทิฯ วตฺถเมว ปฏิจฺฉาทิ วตฺถปฏิจฺฉาทิฯ ‘‘สพฺพตฺถ ปน วฏฺฏตี’’ติ อิมินา อิตรปฏิจฺฉาทิทฺวยํ ปริกมฺเมเยว วฏฺฏตีติ ทีเปติฯ สพฺพตฺถาติ โภชนาทิสพฺพกิจฺเจสุฯ

[2809] ยตฺถ กตฺถจิ เปฬายนฺติ ตมฺพโลหวฏฺฏโลหกํสโลหกาฬโลหสุวณฺณรชตาทีหิ กตาย วา ทารุมยาย วา ยาย กายจิ เปฬาย อาสิตฺตกูปธาเนฯ ภุญฺชิตุํ น จ วฏฺฏตีติ ภาชนํ ฐเปตฺวา ภุญฺชิตุํ น วฏฺฏติฯ

ยถาห – ‘‘อาสิตฺตกูปธานํ นาม ตมฺพโลเหน วา รชเตน วา กตาย เปฬาย เอตํ อธิวจนํ, ‘น ภิกฺขเว อาสิตฺตกูปธาเน ภุญฺชิตพฺพ’นฺติ สามญฺเญน ปฏิกฺขิตฺตตฺตา ปน ทารุมยาปิ น วฏฺฏตี’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. 264)ฯ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว มโฬริก’’นฺติ (จูฬว. 264) อนุญฺญาตตฺตา มโฬริกาย ฐเปตฺวา ภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ ‘‘มโฬริกา’’ติ จ ทณฺฑาธารโก วุจฺจติ, ยํ ตโย, จตฺตาโร, พหู วา ทณฺฑเก อุปริ จ เหฏฺฐา จ วิตฺถตํ มชฺเฌ สงฺกุจิตํ กตฺวา พนฺธิตฺวา อาธารกํ กโรนฺติฯ ยฏฺฐิอาธารกปณฺณาธารกปจฺฉิกปิฏฺฐฆฏกกวาฏกาทิภาชนมุขอุทุกฺขลาทีนิปิ เอตฺเถว สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ ยฏฺฐิอาธารโกติ ยฏฺฐิํเยว อุชุกํ ฐเปตฺวา พนฺธีกตอาธารโกฯ

เอกภาชเน วิสุํ วิสุํ โภชนสฺสาปิ สมฺภวโต ‘‘ภุญฺชโต เอกภาชเน’’ติ เอตฺตเกเยว วุตฺเต ตสฺสาปิ ปสงฺโค สิยาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถมาห ‘‘เอกโต’’ติฯ ‘‘ภุญฺชโต’’ติ อิทํ อุปลกฺขณํฯ เอกโต เอกภาชเน ยาคุอาทิปานมฺปิ น วฏฺฏติฯ ยถาห – ‘‘น, ภิกฺขเว, เอกถาลเก ปาตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. 264)ฯ อถ วา ภุญฺชโตติ อชฺโฌหารสามญฺเญน ปานมฺปิ สงฺคหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อยเมตฺถ วินิจฺฉโย – สเจ เอโก ภิกฺขุ ภาชนโต ผลํ วา ปูวํ วา คเหตฺวา คจฺฉติ, ตสฺมิํ อปคเต อิตรสฺส เสสกํ ภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ อิตรสฺสาปิ ตสฺมิํ ขเณ ปุน คเหตุํ วฏฺฏตีติฯ

[2810] เย ทฺเว วา ตโย วา ภิกฺขู เอกปาวุรณา วา เอกตฺถรณา วา เอกตฺถรณปาวุรณา วา นิปชฺชนฺติ, เตสญฺจ, เย เอกมญฺเจปิ เอกโต นิปชฺชนฺติ, เตสญฺจ อาปตฺติ ทุกฺกฏํ โหตีติ โยชนาฯ

[2811] สงฺฆาฏิปลฺลตฺถิกมุปาคโตติ เอตฺถ สงฺฆาฏีติ สงฺฆาฏินาเมน อธิฏฺฐิตจีวรมาหฯ สงฺฆาฏิปลฺลตฺถิกํ อุปคเตน ยุตฺโต หุตฺวาติ อตฺโถฯ

น นิสีเทยฺยาติ วิหาเร วา อนฺตรฆเร วา ยตฺถ กตฺถจิ น นิสีเทยฺยฯ ‘‘สงฺฆาฏีติ นาเมน อธิฏฺฐิตจีวรโวหารปฺปตฺตมธิฏฺฐิตจีวรํ ‘สงฺฆาฏี’ติ วุตฺต’’นฺติ นิสฺสนฺเทเห, ขุทฺทสิกฺขาวณฺณนายมฺปิ ‘‘สงฺฆาฏิยา น ปลฺลตฺเถติ อธิฏฺฐิตจีวเรน วิหาเร วา อนฺตรฆเร วา ปลฺลตฺถิโก น กาตพฺโพ’’ติ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘อนฺโตคาเม วาสตฺถาย อุปคเตน อธิฏฺฐิตํ สงฺฆาฏิํ วินา เสสจีวเรหิ ปลฺลตฺถิกาย นิสีทิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ

กิญฺจิ กีฬํ น กีเฬยฺยาติ ชุตกีฬาทิกํ ยํ กิญฺจิ กายิกวาจสิกกีฬิกํ น กีเฬยฺยฯ น จ คาหเยติ น จ คาหาเปยฺย, น หราเปยฺยาติ อตฺโถฯ

[2812] ทาฐิกายปีติ มสฺสุมฺหิฯ อุคฺคตนฺติ เอตฺถ ‘‘พีภจฺฉ’’นฺติ เสโสฯ อญฺญนฺติ อปลิตํฯ ตาทิสนฺติ พีภจฺฉํฯ

[2813] ‘‘อคิลาโน’’ติ อิมินา คิลานสฺส อนาปตฺติภาวํ ทีเปติฯ ‘‘ธาเรยฺยา’’ติ อิมินา สุทฺธกตฺตุนิทฺเทเสน อคิลานสฺสปิ ปรํ ธาราปเน, ปรสฺส ธารณสาทิยเน จ อนาปตฺตีติ วิญฺญายตีติฯ อตฺตโน คุตฺตตฺถํ, จีวราทีนํ คุตฺตตฺถญฺจ วฏฺฏตีติ โยชนาฯ ตตฺรายํ วินิจฺฉโย (จูฬว. อฏฺฐ. 270) – ยสฺส กายทาโห วา ปิตฺตโกโป วา โหติ, จกฺขุ วา ทุพฺพลํ, อญฺโญ วา โกจิ อาพาโธ วินา ฉตฺเตน อุปฺปชฺชติ, ตสฺส คาเม วา อรญฺเญ วา ฉตฺตํ วฏฺฏติฯ วาฬมิคโจรภเยสุ อตฺตคุตฺตตฺถํ, วสฺเส ปน จีวรคุตฺตตฺถมฺปิ วฏฺฏติฯ เอกปณฺณจฺฉตฺตํ ปน สพฺพตฺเถว วฏฺฏติฯ ‘‘เอกปณฺณจฺฉตฺตํ นาม ตาลปตฺต’’นฺติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตนฺติฯ

[2814] หตฺถิโสณฺฑากาโร อเภโทปจาเรน ‘‘หตฺถิโสณฺฑ’’นฺติ วุตฺโตฯ เอวมุปริปิฯ

จีวรสฺส นามเธยฺยํ ‘‘วสน’’นฺติ อิทํฯ ‘‘นิวาเสนฺตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ ปททฺวยญฺจ ‘‘หตฺถิโสณฺฑ’’นฺติอาทีหิ สพฺพปเทหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํฯ เวลฺลิยนฺติ เอตฺถ คาถาพนฺธวเสน สํ-สทฺทโลโป, สํเวลฺลิยนฺติ อตฺโถฯ

เอตฺถ หตฺถิโสณฺฑํ (จูฬว. อฏฺฐ. 280) นาม นาภิมูลโต หตฺถิโสณฺฑสณฺฐานํ โอลมฺพกํ กตฺวา นิวตฺถํ โจฬิกิตฺถีนํ นิวาสนํ วิยฯ จตุกฺกณฺณํ นาม อุปริโต ทฺเว, เหฏฺฐโต ทฺเวติ เอวํ จตฺตาโร กณฺเณ ทสฺเสตฺวา นิวตฺถํฯ มจฺฉวาฬกํ นาม เอกโต ทสนฺตํ เอกโต ปาสนฺตํ โอลมฺเพตฺวา นิวตฺถํฯ สํเวลฺลิยนฺติ มลฺลกมฺมการาทโย วิย กจฺฉํ พนฺธิตฺวา นิวาสนํฯ ตาลวณฺฏกํ นาม ตาลวณฺฏากาเรน สาฏกํ โอลมฺเพตฺวา นิวาสนํฯ จ-สทฺเทน สตวลิกํ สงฺคณฺหาติฯ สตวลิกํ นาม ทีฆสาฏกํ อเนกกฺขตฺตุํ โอภญฺชิตฺวา โอวฏฺฏิกํ กโรนฺเตน นิวตฺถํ, วามทกฺขิณปสฺเสสุ วา นิรนฺตรํ วลิโย ทสฺเสตฺวา นิวตฺถํฯ สเจ ปน ชาณุโต ปฏฺฐาย เอกา วา ทฺเว วา วลิโย ปญฺญายนฺติ, วฏฺฏติฯ เอวํ นิวาเสตุํ คิลานสฺสปิ มคฺคปฏิปนฺนสฺสปิ น วฏฺฏติฯ

ยมฺปิ มคฺคํ คจฺฉนฺตา เอกํ วา ทฺเว วา โกเณ อุกฺขิปิตฺวา อนฺตรวาสกสฺส อุปริ ลคฺเคนฺติ, อนฺโต วา เอกํ กาสาวํ ตถา นิวาเสตฺวา พหิ อปรํ นิวาเสนฺติ, สพฺพํ น วฏฺฏติฯ คิลาโน ปน อนฺโตกาสาวสฺส โอวฏฺฏิกํ ทสฺเสตฺวา อปรํ อุปริ นิวาเสตุํ ลภติฯ อคิลาเนน ทฺเว นิวาเสนฺเตน สคุณํ กตฺวา นิวาเสตพฺพานิฯ อิติ ยญฺจ อิธ ปฏิกฺขิตฺตํ, ยญฺจ เสขิยวณฺณนายํ, ตํ สพฺพํ วชฺเชตฺวา นิพฺพิการํ ติมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทนฺเตน ปริมณฺฑลํ นิวาเสตพฺพํฯ ยํ กิญฺจิ วิการํ กโรนฺโต ทุกฺกฏา น มุจฺจติฯ

[2815] คิหิปารุปนนฺติ ‘‘เสตปฏปารุตํ (จูฬว. อฏฺฐ. 280) ปริพฺพาชกปารุตํ เอกสาฏกปารุตํ โสณฺฑปารุตํ อนฺเตปุริกปารุตํ มหาเชฏฺฐกปารุตํ กุฏิปเวสกปารุตํ พฺราหฺมณปารุตํ ปาฬิการกปารุต’’นฺติ เอวมาทิปริมณฺฑลลกฺขณโต อญฺญถา ปารุตํ, สพฺพเมตํ คิหิปารุตํ นามฯ ตสฺมา ยถา เสตปฏา อฑฺฒปาลกนิคณฺฐา ปารุปนฺติ, ยถา จ เอกจฺเจ ปริพฺพาชกา อุรํ วิวริตฺวา ทฺวีสุ อํสกูเฏสุ ปาวุรณํ ฐเปนฺติ, ยถา จ เอกสาฏกา มนุสฺสา นิวตฺถสาฏกสฺส เอเกนนฺเตน ปิฏฺฐิํ ปารุปิตฺวา อุโภ กณฺเณ อุโภสุ อํสกูเฏสุ ฐเปนฺติ, ยถา จ สุราโสณฺฑาทโย สาฏเกน คีวํ ปริกฺขิปนฺตา อุโภ อนฺเต อุทเร วา โอลมฺเพนฺติ, ปิฏฺฐิยํ วา ขิปนฺติ, ยถา จ อนฺเตปุริกาโย อกฺขิตารกมตฺตํ ทสฺเสตฺวา โอคุณฺฐิกํ ปารุปนฺติ, ยถา จ มหาเชฏฺฐา ทีฆสาฏกํ นิวาเสตฺวา ตสฺเสว เอเกนนฺเตน สกลสรีรํ ปารุปนฺติ, ยถา จ กสฺสกา เขตฺตกุฏิํ ปวิสนฺตา สาฏกํ ปลิเวเฐตฺวา อุปกจฺฉเก ปกฺขิปิตฺวา ตสฺเสว เอเกนนฺเตน สรีรํ ปารุปนฺติ, ยถา จ พฺราหฺมณา อุภินฺนํ อุปกจฺฉกานํ อนฺตเรน สาฏกํ ปเวเสตฺวา อํสกูเฏสุ ปกฺขิปนฺติ, ยถา จ ปาฬิการโก ภิกฺขุ เอกํสปารุปเนน ปารุตํ วามพาหํ วิวริตฺวา จีวรํ อํสกูฏํ อาโรเปติ, เอวํ อปารุปิตฺวา สพฺเพปิ เอเต, อญฺเญ จ เอวรูเป ปารุปนโทเส วชฺเชตฺวา นิพฺพิการํ ปริมณฺฑลํ ปารุปิตพฺพํฯ ตถา อปารุปิตฺวา อาราเม วา อนฺตรฆเร วา อนาทเรน ยํ กิญฺจิ วิการํ กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ ปริมณฺฑลโต วิมุตฺตลกฺขณนิวาสนปารุปนโทเส วชฺเชตฺวา ปริมณฺฑลภาโวเยว วุตฺตลกฺขโณ อธิปฺเปโตติ อตฺโถฯ

[2816] โลกายตํ น วาเจยฺยาติ ‘‘สพฺพํ อุจฺฉิฏฺฐํ, สพฺพํ อนุจฺฉิฏฺฐํ, เสโต กาโก, กาโฬ พโก อิมินา จ อิมินา จ การเณนา’’ติ เอวมาทินิรตฺถกการณปฏิสํยุตฺตํ ติตฺถิยสตฺถํ อญฺเญสํ น วาเจยฺยฯ น จ ตํ ปริยาปุเณติ ตํ โลกายตํ น จ ปริยาปุเณยฺย น อุคฺคณฺเหยฺยฯ ติรจฺฉานวิชฺชาติ หตฺถิสิปฺปอสฺสสิปฺปธนุสิปฺปาทิกา ปโรปฆาตกรา วิชฺชา จฯ ภิกฺขุนา น ปริยาปุณิตพฺพา, น วาเจตพฺพาติ โยชนาฯ

[2817] สพฺพาจามริพีชนีติ เสตาทิวณฺเณหิ สพฺเพหิ จมรวาเลหิ กตา พีชนีฯ น จาลิมฺเปยฺย ทายํ วาติ ทวฑาหาทิอุปทฺทวนิวารณาย อนุญฺญาตํ ปฏคฺคิทานการณํ วินา อรญฺญํ อคฺคินา น อาลิมฺเปยฺยฯ ทวฑาเห ปน อาคจฺฉนฺเต อนุปสมฺปนฺเน อสติ ปฏคฺคิํ ทาตุํ, อปฺปหริตกรเณน วา ปริขาขณเนน วา ปริตฺตาณํ กาตุํ, เสนาสนํ ปตฺตํ วา อปฺปตฺตํ วา อคฺคิํ อลฺลสาขํ ภญฺชิตฺวา นิพฺพาเปตุญฺจ ลภติฯ อุทเกน ปน กปฺปิเยเนว ลภติ, เนตเรนฯ อนุปสมฺปนฺเน ปน สติ เตเนว กปฺปิยโวหาเรน การาเปตพฺพํฯ มุขํ น จ ลญฺเชติ มโนสิลาทินา มุขํ น ลิมฺเปยฺย, ติลเกน องฺคํ น กเรยฺยาติ อตฺโถฯ

[2818] อุภโตกาชนฺติ อุภโตโกฏิยา ภารวหนโกฏิกาชํฯ อนฺตรกาชกนฺติ อุภยโกฏิยา ฐิตวาหเกหิ วหิตพฺพํ มชฺเฌภารยุตฺตกาชํฯ สีสกฺขนฺธกฏิภาราทโย เหฏฺฐา วุตฺตลกฺขณาวฯ

[2819] โย ภิกฺขุ วฑฺฒกิองฺคุเลน อฏฺฐงฺคุลาธิกํ วา เตเนว องฺคุเลน จตุรงฺคุลปจฺฉิมํ วา ทนฺตกฏฺฐํ ขาทติ, เอวํ ขาทโต ตสฺส อาปตฺติ ทุกฺกฏํ โหตีติ โยชนาฯ

[2820] กิจฺเจ สติปีติ สุกฺขกฏฺฐาทิคฺคหณกิจฺเจ ปน สติฯ โปริสนฺติ ปุริสปฺปมาณํ, พฺยามมตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

อาปทาสูติ วาฬมิคาทโย วา ทิสฺวา มคฺคมูฬฺโห วา ทิสา โอโลเกตุกาโม หุตฺวา ทวฑาหํ วา อุทโกฆํ วา อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา วา เอวรูปาสุ อาปทาสุฯ วฏฺฏเตวาภิรูหิตุนฺติ อติอุจฺจมฺปิ รุกฺขํ อาโรหิตุํ วฏฺฏติ เอวฯ

[2821] สเจ อกลฺลโก คิลาโน น สิยา, ลสุณํ มาคธํ อามกํ ภณฺฑิกลสุณํ น จ ขาเทยฺย เนว ปริภุญฺเชยฺยาติ โยชนาฯ ภณฺฑิกลสุณํ นาม จตุมิญฺชโต ปฏฺฐาย พหุมิญฺชํฯ ปลณฺฑุกภญฺชนกาทิลสุเณ มคเธสุ ชาตตฺเตปิ น โทโสฯ ลสุณวิภาโค เหฏฺฐา ทสฺสิโตเยวฯ คิลานสฺส ปน ลสุณํ ขาทิตุํ วฏฺฏติฯ ยถาห – ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อาพาธปจฺจยา ลสุณํ ขาทิตุ’’นฺติ (จูฬว. 289)ฯ อาพาธปจฺจยาติ ยสฺส อาพาธสฺส ลสุณํ เภสชฺชํ โหติ, ตปฺปจฺจยาติ อตฺโถฯ พุทฺธวจนนฺติ สงฺคีติตฺตยารุฬฺหา ปิฏกตฺตยปาฬิฯ อญฺญถาติ สกฺกฏาทิขลิตวจนมยํ วาจนามคฺคํ น โรเปตพฺพํ, ตถา น ฐเปตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

[2822] ขิปิเตติ เยน เกนจิ ขิปิเตฯ ‘‘ชีวา’’ติ น วตฺตพฺพนฺติ โยชนาฯ ภิกฺขุนา ขิปิเต คิหินา ‘‘ชีวถา’’ติ วุตฺเตน ปุน ‘‘จิรํ ชีวา’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ โยชนาฯ ‘‘จิร’’นฺติ ปเท สติปิ วฏฺฏติฯ

[2823] อาโกเฏนฺตสฺสาติ กาเยน วา กายปฏิพทฺธาทีหิ วา ปหรนฺตสฺสฯ ปุปฺผสํกิณฺเณติ ปุปฺผสนฺถเตฯ

[2824] นฺหาปิตา ปุพฺพกา เอตสฺสาติ นฺหาปิตปุพฺพโก, นฺหาปิตชาติโกติ อตฺโถฯ ขุรภณฺฑนฺติ นฺหาปิตปริกฺขารํฯ น คณฺเหยฺยาติ น ปริหเรยฺยฯ สเจ โย นฺหาปิตชาติโก โหติ, โส ขุรภณฺฑํ คเหตฺวา น หเรยฺยาติ อตฺโถฯ อญฺญสฺส หตฺถโต คเหตฺวา เกสจฺเฉทาทิ กาตุํ วฏฺฏติฯ อุณฺณีติ เกสกมฺพลํ วินา อุณฺณมยา ปาวุรณชาติฯ

‘‘โคนกํ กุตฺตกํ จิตฺตก’’มิจฺจาทินา วุตฺตเภทวนฺตตาย อาห ‘‘สพฺพา’’ติฯ อุณฺณมยํ อนฺโตกริตฺวา ปารุปิตุํ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘พาหิรโลมิกา’’ติฯ ยถาห – ‘‘น, ภิกฺขเว, พาหิรโลมี อุณฺณีธาเรตพฺพา’’ติ (จูฬว. 249)ฯ สิกฺขาปทฏฺฐกถายํ ‘‘อุณฺณโลมานิ พหิ กตฺวา อุณฺณปาวารํ ปารุปนฺติ, ตถา ธาเรนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ โลมานิ อนฺโต กตฺวา ปารุปิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. 249)ฯ

[2825] องฺคราคํ นาม กุงฺกุมาทิฯ กโรนฺตสฺสาติ อพฺภญฺชนฺตสฺสฯ อกายพนฺธนสฺส คามํ ปวิสโตปิ ทุกฺกฏํ สมุทีริตนฺติ โยชนาฯ เอตฺถ จ อสติยา อพนฺธิตฺวา นิกฺขนฺเตน ยตฺถ สรติ, ตตฺถ พนฺธิตพฺพํฯ ‘‘อาสนสาลาย พนฺธิสฺสามี’’ติ คนฺตุํ วฏฺฏติฯ สริตฺวา ยาว น พนฺธติ, น ตาว ปิณฺฑาย จริตพฺพํฯ

[2826] สพฺพํ อายุธํ วินา สพฺพํ โลหชํ โลหมยภณฺฑญฺจ ปตฺตํ, สงฺกมนียปาทุกํ, ยถาวุตฺตลกฺขณํ ปลฺลงฺกํ, อาสนฺทิญฺจ วินา สพฺพํ ทารุชํ ทารุมยภณฺฑญฺจ วุตฺตลกฺขณเมว กตกํ , กุมฺภการิกํ ธนิยสฺเสว สพฺพมตฺติกามยํ กุฏิญฺจ วินา สพฺพํ มตฺติกามยํ ภณฺฑญฺจ กปฺปิยนฺติ โยชนาฯ

ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธกกถาวณฺณนาฯ

เสนาสนกฺขนฺธกกถาวณฺณนา

[2827] อาสนฺทิโกติ จตุรสฺสปีฐํฯ อติกฺกนฺตปมาโณติ เหฏฺฐา อฏนิยา วฑฺฒกิหตฺถโต อุจฺจตรปฺปมาณปาทโกฯ เอกปสฺสโต ทีโฆ ปน อุจฺจปาทโก น วฏฺฏติฯ ยถาห – ‘‘อุจฺจกมฺปิ อาสนฺทิกนฺติ วจนโต เอกโตภาเคน ทีฆปีฐเมว หิ อฏฺฐงฺคุลาธิกปาทกํ น วฏฺฏติ, จตุรสฺสอาสนฺทิโก ปน ปมาณาติกฺกนฺโตปิ วฏฺฏตี’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. 297)ฯ

ตถาติ อิมินา ‘‘อติกฺกนฺตปมาโณ’’ติ อิทํ ปจฺจามสติฯ ปญฺจงฺคปีฐนฺติ จตฺตาโร ปาทา, อปสฺเสนนฺติ อิเมหิ ปญฺจงฺเคหิ ยุตฺตปีฐํฯ สตฺตงฺคนฺติ ตีสุ ทิสาสุ อปสฺสเย โยเชตฺวา กตํฯ ตญฺหิ จตูหิ ปาเทหิ, ตีหิ อปสฺเสหิ จ ยุตฺตตฺตา ‘‘สตฺตงฺคปีฐ’’นฺติ วุตฺตํฯ เอส นโย มญฺเจปิฯ ยถาห – ‘‘สตฺตงฺโค นาม ตีสุ ทิสาสุ อปสฺสยํ กตฺวา กตมญฺโจ, อยมฺปิ ปมาณาติกฺกนฺโต วฏฺฏตี’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. 297)ฯ

[2828] ตูโลนทฺธาติ อุปริ ตูลํ ปกฺขิปิตฺวา พทฺธาฯ ฆเรเยวาติ คิหีนํ เคเหเยว นิสีทิตุํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘นิสีทิตุ’’นฺติ อิมินาว สยนํ ปฏิกฺขิตฺตํฯ สีสปาทูปธานนฺติ สีสูปธานญฺเจว ปาทูปธานญฺจฯ จ-สทฺโท ปิ-สทฺทตฺเถ โส ‘‘อคิลานสฺสา’’ติ เอตฺถ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺโพ, เตน อคิลานสฺสาปิ ตาว วฏฺฏติ, ปเคว คิลานสฺสาติ ทีเปติฯ

[2829] น เกวลํ คิลานสฺส สีสปาทูปธานเมว วฏฺฏติ, อถ โข อิทมฺปีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘สนฺถริตฺวา’’ติอาทิฯ อุปธานานิ สนฺถริตฺวาติ พหู อุปธานานิ อตฺถริตฺวาฯ ตตฺถ จาติ ตสฺมิํ อุปธานสนฺถเรฯ ปจฺจตฺถรณกํ ทตฺวาติ อุปริ ปจฺจตฺถรณกํ อตฺถริตฺวาฯ

[2830] ติริยนฺติ วิตฺถารโตฯ มุฏฺฐิรตนนฺติ ปากติกมุฏฺฐิกรตนํฯ ตํ ปน วฑฺฒกีนํ วิทตฺถิมตฺตํฯ มิตนฺติ ปากฏิตํ ปมาณยุตฺตํ โหตีติ โยชนาฯ